II. LUDNOŚĆ I GOSPODARSTWA DOMOWE ZWIĄZANE
Z ROLNICTWEM. PRACUJĄCY
Ludność związana z rolnictwem indywidualnym obejmuje osoby wchodzące w skład gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych UR powyżej 1 ha, z użytkownikiem gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków wynoszących od 10 arów do 1 ha włącznie (działki rolne) oraz z właścicielem zwierząt gospodarskich nie posiadającym użytków rolnych lub posiadającym użytki rolne o powierzchni poniżej 10 arów.
Przeprowadzone w maju w 2002 roku Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań oraz Powszechny Spis Rolny wykazały, że w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego, zamieszkiwało 474,0 tys. osób, co stanowiło 16,3% ludności województwa (w kraju 27,4%). W województwie odsetek ludności zamieszkującej w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego należał do jednego z niższych, a mniejsze wielkości odnotowano tylko w województwie pomorskim (13,0%) i zachodniopomorskim (13,8%). Wśród osób zamieszkałych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego 369,9 tys. (tj. 78%) to mieszkańcy wsi (w kraju 81,2%) i stanowili oni 44,5% ogółu ludności wiejskiej (w kraju 58,2%), a pozostałe 22% to ludność w miastach. Ludność miejska z użytkownikiem gospodarstwa rolnego stanowiła 5,0% ludności ogółem w miastach.
W ogólnej liczbie ludności związanej z rolnictwem w naszym województwie wystąpiła, podobnie jak w całym kraju, nieznaczna przewaga mężczyzn (50,2%). Odsetek mężczyzn i kobiet wśród zbiorowości zamieszkujących na wsi był niemal identyczny.
Ludność w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego (działki rolnej)
W 2002 r. spisano na terenie województwa dolnośląskiego 298,0 tys. osób związanych z gospodarstwami domowymi użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych powyżej 1 ha UR, co stanowiło 4% tej populacji w Polsce (10,2% ludności województwa). Najwięcej ludności w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego w stosunku do tej ludności w kraju odnotowano w województwie mazowieckim (14,9%), a najmniej w lubuskim (1,5%); województwo dolnośląskie zajmuje 11 lokatę. Większość osób w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego – 239,7 tys. (80,4%) zamieszkiwała na terenach wiejskich, stanowiąc 28,8% ogółu ludności wiejskiej. W skali kraju odsetek osób w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego mieszkających na wsi wynosił 87,0%, a udział tej grupy osób do ogółu ludności na wsi w skali kraju kształtował się na poziomie 44,4%.
Ludności zamieszkałej w gospodarstwach domowych z użytkownikiem działki rolnej spisano w województwie 171,7 tys., tj. 5,8% tej ludności w Polsce. Podobnie jak w przypadku osób w gospodarstwach z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego, w województwie większość osób, tj. 127,3 tys. zamieszkiwała na terenach wiejskich stanowiąc 15,3% ogółu ludności na wsi. W skali kraju wskaźnik ten wynosił 13,5%.
Ludności w gospodarstwach domowych z właścicielem zwierząt gospodarskich spisano w województwie 4,4 tys., co stanowiło 7,3% tej zbiorowości w Polsce. Najmniejszy odsetek tej grupy ludności spisano w województwie opolskim (2,4%), a największy w wielkopolskim (13,5%). Nasze województwo jest w tym zakresie na 5 pozycji w kraju. Prawie dwukrotnie więcej ludności w gospodarstwie domowym z właścicielem zwierząt gospodarskich zamieszkuje tereny wiejskie, stanowiąc jednak tylko 0,4% ogółu ludności na wsi w województwie.
Wyniki spisów wskazują, że na ogólną liczbę 298,0 tys. osób, które tworzą gospodarstwa domowe z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego 49,1% stanowiły kobiety, a 50,9% mężczyźni. W 2002 r. na 100 mężczyzn związanych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego w miastach przypadało 98 kobiet, natomiast na wsi – 96. W mieście równowaga płci występuje w indywidualnych gospodarstwach o areale od 1 do 3 ha UR oraz w gospodarstwach wielkoobszarowych powyżej 500 ha UR, natomiast na wsi odnotowano zdecydowaną przewagę kobiet (133 na 100 mężczyzn) gospodarujących na powierzchniach powyżej 1000 ha UR. Przewaga mężczyzn zaznacza się najsilniej zarówno w mieście jak i na wsi w indywidualnych gospodarstwach o areale od 100 do 200 ha UR, natomiast w gospodarstwach domowych z użytkownikiem działki rolnej występuje przewaga kobiet (103 kobiety w mieście, a 105 na wsi na 100 mężczyzn).
Ludność w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego (działki rolnej) według ekonomicznych grup wieku prezentuje poniższa tabela:
Tabl. II.1. Ludność w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego (działki rolnej) według ekonomicznych grup wieku w 2002 r.
Wyszczególnienie |
Ogółem |
Ludność w wiekua | |||||
przedpro- |
przedpro- |
produkcyjnym |
poproduk-cyjnym | ||||
razem |
mobilnym |
niemobil- | |||||
w tysiącach | |||||||
Ogółem | |||||||
Ogółem....................................... |
474,0 |
111,6 |
27,1 |
295,9 |
184,0 |
111,9 |
66,5 |
mężczyźni................................. |
237,8 |
57,0 |
13,8 |
159,0 |
96,4 |
62,6 |
21,8 |
kobiety...................................... |
236,2 |
54,5 |
13,3 |
136,9 |
87,7 |
49,2 |
44,7 |
Gospodarstwa rolne .............. |
298,0 |
75,1 |
18,2 |
189,2 |
121,0 |
68,2 |
33,6 |
mężczyźni................................. kobiety...................................... |
151,6 146,4 |
38,5 36,6 |
9,3 8,9 |
102,2 86,9 |
63,6 57,4 |
38,7 29,5 |
10,8 22,8 |
a Osoby o nieustalonym wieku zaliczono tylko do „ogółem”.
Tabl. II.1. Ludność w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego (działki rolnej) według ekonomicznych grup wieku w 2002 r. (dok.)
Wyszczególnienie |
Ogółem |
Ludność w wiekua | |||||
przedpro- |
przedpro- |
produkcyjnym |
poproduk-cyjnym | ||||
razem |
mobilnym |
niemobil- | |||||
w tysiącach | |||||||
Ogółem (dok.) | |||||||
Działki rolne............................. mężczyźni............................... kobiety.....................................
Gospodarstwa z bezrolnym mężczyźni............................... kobiety.................................... |
171,7 84,0 87,7
4,4 2,3 2,1 |
35,5 18,1 17,4
0,9 0,5 0,5 |
8,7 4,3 4,3
0,2 0,1 0,1 |
104,2 55,3 48,8
2,5 1,4 1,2 |
61,5 32,0 29,5
1,5 0,8 0,7 |
42,7 23,4 19,3
1,0 0,6 0,4 |
31,9 10,6 21,4
0,9 0,4 0,5 |
w tym wieś | |||||||
Ogółem..................................... |
369,9 |
90,0 |
21,4 |
226,0 |
143,3 |
82,7 |
53,9 |
mężczyźni............................... kobiety.................................... |
185,8 184,1 |
46,0 44,0 |
10,8 10,5 |
122,5 103,5 |
75,5 67,8 |
46,9 35,8 |
17,4 36,5 |
Gospodarstwa rolne............. mężczyźni............................... kobiety.................................... |
239,7 122,2 117,5 |
62,0 31,8 30,2 |
14,8 7,5 7,3 |
149,3 81,3 68,0 |
96,9 51,3 45,7 |
52,3 30,0 22,3 |
28,4 9,1 19,3 |
Działki rolne............................. |
127,3 |
27,3 |
6,4 |
75,0 |
45,3 |
29,7 |
25,0 |
mężczyźni............................... |
62,2 |
13,8 |
3,2 |
40,3 |
23,7 |
16,5 |
8,1 |
kobiety.....................................
Gospodarstwa z bezrolnym mężczyźni............................... kobiety.................................... |
65,2
2,9 1,5 1,4 |
13,5
0,7 0,3 0,3 |
3,2
0,1 0,1 0,1 |
34,8
1,7 1,0 0,7 |
21,6
1,0 0,5 0,5 |
13,2
0,7 0,4 0,3 |
16,9
0,5 0,2 0,3 |
a Osoby o nieustalonym wieku zaliczono tylko do „ogółem”.
W Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2002 ustalano główne i dodatkowe źródło utrzymania dla poszczególnych osób oraz odrębnie dla gospodarstw domowych. Informacje o źródłach dochodów, z których pochodziły środki na finansowanie konsumpcyjnych i innych życiowych potrzeb osób dotyczyły całego roku (12 miesięcy) poprzedzającego spis i były ustalane niezależnie od stanu aktywności ekonomicznej osób.
Główne źródło utrzymania osoby jest to źródło przynoszące jej największy dochód. Jeżeli osoba miała w ciągu roku poprzedzającego spis tylko jedno źródło dochodów - było ono jednocześnie jej głównym, a zarazem wyłącznym źródłem utrzymania.
Wśród ogółu ludności związanej z gospodarstwami indywidualnymi - 61,1% posiadało własne źródła utrzymania, natomiast 38,9% osób pozostawało na utrzymaniu.
Ludność utrzymująca się wyłącznie, głównie lub dodatkowo z pracy w gospodarstwie rolnym oraz utrzymywani z dochodów z tej pracy stanowili 30,6% (145,0 tys.) ogółu związanych z gospodarstwami rolnymi. Tylko 44,2 tys. (9,3%) ogółu osób utrzymywało się wyłącznie, a 5,6 tys. (1,2%) głównie z pracy w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej). Natomiast dla 12,2% ludności praca ta stanowiła dodatkowe źródło utrzymania w ciągu całego roku poprzedzającego Narodowy Spis Powszechny Ludności i Powszechny Spis Rolny. Blisko 3/4 ludności (69,1%) związanej z gospodarstwami rolnymi utrzymywała się (lub była utrzymywana) z innych źródeł niż dochody z pracy w gospodarstwie rolnym. Wśród tej zbiorowości 180,6 tys. (55,1%) posiadało własne źródła utrzymania, w których dominowały źródła niezarobkowe, natomiast 147,0 tys. osób było na utrzymaniu.
Gospodarstwa domowe z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego (działki rolnej)
W 2002 r. spisano 136,9 tys. gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego, z tego 80,6 tys. to gospodarstwa z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego (powyżej 1 ha UR), 54,9 tys. gospodarstw było z użytkownikiem działki rolnej, a 1,4 tys. z właścicielami zwierząt gospodarskich.
Kryterium wyodrębniającym te gospodarstwa domowe z ogółu gospodarstw domowych był fakt występowania w gospodarstwie domowym użytkownika gospodarstwa rolnego (działki rolnej) niezależnie od tego, czy w gospodarstwie prowadzona była rolnicza działalność gospodarcza (lub inna), czy też nie, oraz, czy dochód z pracy w gospodarstwie stanowił źródło utrzymania gospodarstwa.
Gospodarstwo domowe to zespół osób spokrewnionych (spowinowaconych) mieszkających i utrzymujących się wspólnie. Osoby spokrewnione mieszkające razem, ale utrzymujące się oddzielnie tworzą odrębne gospodarstwa domowe. Gospodarstwa domowe mogą również tworzyć osoby niespokrewnione, jeżeli mieszkają razem i wspólnie się utrzymują. Osoby samotne, utrzymujące się samodzielnie tworzą jednoosobowe gospodarstwa domowe.
W prawie co ósmym gospodarstwie domowym w województwie znajduje się osoba związana z rolnictwem indywidualnym. Najwięcej, tj. 58,9% spośród ogółu gospodarstw domowych znajduje się w grupie użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych. Wśród nich dominują gospodarstwa o powierzchni od 1 do 2 ha UR (30,8%), najmniejszą grupę stanowią gospodarstwa powyżej 100 ha UR (0,7%). Gospodarstwa domowe z użytkownikiem działki rolnej to 40,1% tej zbiorowości, a tylko 1% stanowią gospodarstwa domowe z właścicielem zwierząt gospodarskich.
Zdecydowana większość gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego mieszka na wsi, tj. 76,4% z ogólnej liczby tych gospodarstw (78,4% gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego, 73,7% gospodarstw domowych z użytkownikiem działki rolnej, 63,7% gospodarstw domowych z właścicielem zwierząt gospodarskich). Wśród ogółu gospodarstw domowych na wsi - gospodarstwa powiązane z rolnictwem stanowiły 39,8%, natomiast gospodarstwa domowe z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego stanowiły 24,0%.
Wśród ogółu gospodarstw domowych związanych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego 13,0% to gospodarstwa jednoosobowe, 19,9% - dwuosobowe, a 19,6% - trzyosobowe. Dominowały gospodarstwa czteroosobowe, których odsetek wyniósł 22,5%, pozostałe 25% to gospodarstwa domowe powyżej 4 osób.
Znaczne różnice w przeciętnej liczbie osób w gospodarstwie domowym występowały w zależności od powierzchni użytkowanego gospodarstwa rolnego i miejsca zamieszkania. W gospodarstwach od 1 do 5 ha UR przeciętna liczba osób wahała się od 3,3 (3,5 na wsi) do 3,4 (3,7 na wsi). W gospodarstwach domowych użytkowników działek rolnych wskaźnik ten wynosił 3,1 zarówno na wsi jak i w mieście. Natomiast w gospodarstwach domowych, w których użytkowane są większe gospodarstwa rolne (powyżej 10 ha UR), przeciętna liczba osób wynosiła 3,4 w mieście i 4,0 na wsi.
Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych (działek rolnych)
W woj. dolnośląskim w 2002 r. było 136,4 tys. użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych, z tego 80,3 tys. osób było użytkownikami indywidualnych gospodarstw rolnych o areale 1 ha UR, 54,7 tys. użytkownikami działek rolnych o areale 1 ha UR i więcej, a 1,4 tys. to właściciele zwierząt gospodarskich.
Ze względu na przyjęte rozwiązania metodologiczne dotyczące ludności, liczba gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstw rolnych jest większa, niż liczba użytkowników. Użytkownicy nieobecni powyżej 2 miesięcy w momencie spisu, przebywający w innej miejscowości w kraju z powodu m.in.
podjętej tam pracy, nauki, warunków mieszkaniowych i rodzinnych zostali zaliczeni do mieszkańców miejscowości swojego czasowego pobytu, a nie do mieszkańców miejscowości swojego stałego zamieszkania. Jeżeli w gospodarstwie domowym długotrwale nieobecnego pozostała co najmniej jedna osoba, ale nie zadeklarowała się jako użytkownik „zastępczy”, gospodarstwo to zaliczono do gospodarstw domowych związanych z rolnictwem. Dla takich gospodarstw domowych uzyskano pełne informacje dotyczące charakterystyki demograficznej i społeczno-ekonomicznej pozostałych członków gospodarstwa domowego, a także charakterystyki gospodarstwa domowego i rolnego. Jeżeli użytkownik był osobą długotrwale nieobecną i nie pozostawił żadnej osoby w swoim gospodarstwie domowym – jego gospodarstwo rolne zostało zaliczone tylko do ogólnej liczby gospodarstw rolnych.
Wśród użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych dominowali mężczyźni stanowiąc 70,2% (na wsi 71,0%), natomiast kobiety – 29,8 % (na wsi 29,0%).
Tabl. II.2. Struktura użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych powyżej 1 ha UR według płci i grup wieku w 2002 r.
Wyszczególnienie |
Ogółem |
W wieku | ||||||
15-19 |
20-29 |
30-39 |
40-49 |
50-59 |
60 - 64 |
65 lat | ||
w odsetkach | ||||||||
Ogółem | ||||||||
Ogółem .................. |
100,0 |
0,3 |
8,1 |
19,1 |
35,6 |
22,1 |
4,6 |
10,2 |
mężczyźni........... |
100,0 |
0,3 |
8,7 |
20,0 |
37,0 |
22,3 |
4,1 |
7,6 |
kobiety ................ |
100,0 |
0,2 |
6,6 |
16,9 |
32,2 |
21,7 |
5,9 |
16,5 |
w tym wieś | ||||||||
Razem .................... |
100,0 |
0,3 |
8,2 |
19,5 |
35,5 |
21,7 |
4,5 |
10,3 |
mężczyźni .......... |
100,0 |
0,3 |
8,9 |
20,6 |
37,1 |
21,7 |
3,9 |
7,4 |
kobiety................. |
100,0 |
0,2 |
6,6 |
16,9 |
31,4 |
21,5 |
6,0 |
17,4 |
Użytkownicy młodzi do 29 lat stanowili niewielki odsetek wynoszący zaledwie 8,4%,. Większość użytkowników (76,8%) to osoby w wieku 30-59 lat.
W 2002 r. osoby w wieku 60 lat i więcej stanowiły 14,9% (w wieku 65 lat i więcej – 10,2%) użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych, wśród nich ponad połowa to mężczyźni.
Przy ogólnym zmniejszaniu liczby osób młodych w wieku 0-17, najwyższy udział osób w wieku przedprodukcyjnym (15-17 lat) odnotowano wśród ludności użytkującej indywidualne gospodarstwa rolne poniżej 15 ha, a także działki rolne, natomiast osoby w wieku poprodukcyjnym to głównie użytkownicy w indywidualnych gospodarstwach rolnych od 1 do 2 ha UR oraz działek rolnych.
W Powszechnym Spisie Rolnym w 2002 r. odnotowano niewielką przewagę użytkowników działek rolnych (do 1 ha UR) będących mieszkańcami wsi. Wyższy był wśród nich odsetek mężczyzn – 56,1% ogółu użytkowników gospodarstw indywidualnych do 1 ha UR włącznie oraz osób będących w wieku 65 lat i więcej - 29,1% (z czego ponad połowę stanowiły kobiety).
Wśród użytkowników gospodarstw rolnych ponad połowa (58,6%) to osoby z wykształceniem średnim (do poziomu tego w spisie zaliczono również wykształcenie zasadnicze zawodowe). Wśród użytkowników gorzej wykształcone były kobiety (40,4% posiadało tylko wykształcenie podstawowe ukończone, szczególnie te zamieszkujące tereny wiejskie – 45,7% i nieukończone lub były bez wykształcenia).
Tabl. II.3. Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych (działek) według poziomu wykształcenia
w 2002 r.
Wyszcze- |
Ogółem |
Poziom wykształcenia | |||||||||
wyższe |
policealne |
zawodowe |
ogólno-kształcące |
zasad- |
podsta- |
podstawowe nieukończone i bez wykształcenia szkolnego |
nieustalone | ||||
w odsetkach | |||||||||||
|
Ogółem |
| |||||||||
Ogółem.......... |
100,0 |
7,5 |
2,5 |
22,0 |
3,9 |
32,7 |
27,6 |
3,6 |
0,2 | ||
mężczyźni... |
100,0 |
7,6 |
1,6 |
23,0 |
2,5 |
38,9 |
24,4 |
1,8 |
0,2 | ||
kobiety...... |
100,0 |
7,3 |
4,1 |
20,1 |
6,5 |
21,4 |
33,4 |
7,0 |
0,2 | ||
|
w tym wieś |
| |||||||||
Razem........... |
100,0 |
4,1 |
2,0 |
19,6 |
3,0 |
35,5 |
31,4 |
4,3 |
0,2 | ||
mężczyźni... |
100,0 |
3,9 |
1,2 |
20,4 |
1,9 |
42,2 |
28,0 |
2,2 |
0,2 | ||
kobiety..... |
100,0 |
4,3 |
3,3 |
18,1 |
5,0 |
23,3 |
37,6 |
8,1 |
0,2 | ||
Pracujący
Według połączonych wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań Powszechnego Spisu Rolnego, liczba pracujących wyłącznie lub głównie w indywidualnych gospodarstwach (działkach rolnych) wynosiła 60,9 tys. osób. Pracujący wyłącznie w swoim gospodarstwie rolnym stanowili 14,9%, a pracujący głównie 0,7% wszystkich pracujących w tej zbiorowości. Z ogólnej liczby pracujących w swoim gospodarstwie rolnym, 56,3% to mężczyźni, a 43,7% to kobiety. Zdecydowaną większość omawianej populacji (95,5%) stanowiły osoby, dla których praca w swoim gospodarstwie rolnym była ich wyłącznym zajęciem. Odsetek pracujących wyłącznie w gospodarstwie rolnym był nieco większy wśród kobiet – 97,7% niż wśród mężczyzn – 93,8/%.
Tabl. II.4. Pracujący w swoim gospodarstwie rolnym w 2002 r.
Wyszczególnienie |
Ogółem |
W tym wieś |
Pracujący | |||
wyłącznie |
w tym wieś |
głównie |
w tym wieś | |||
w tysiącach | ||||||
Ogółem ............................... |
60,9 |
55,7 |
58,2 |
53,3 |
2,7 |
2,4 |
mężczyźni......................... |
34,3 |
31,0 |
32,1 |
29,2 |
2,1 |
1,9 |
kobiety ............................. |
26,7 |
24,7 |
26,1 |
24,1 |
0,6 |
0,5 |
Struktura wieku pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach indywidualnych była mniej korzystna w porównaniu z pracującymi w pozarolniczym sektorze gospodarki narodowej. Osoby w wieku produkcyjnym stanowiły 88,5% pracujących w swoich gospodarstwach indywidualnych (działkach rolnych), a 9,6% pracujących było już w wieku poprodukcyjnym (dla tych osób praca w gospodarstwie była zazwyczaj wyłącznym zajęciem). Natomiast w populacji pracujących poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi udział osób w wieku produkcyjnym kształtował się na poziomie 98,8%, a osób w wieku poprodukcyjnym – na poziomie 0,9%.
Tabl. II.5. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym według wiekua w 2002 r.
Wiek |
Ogółem |
Pracujący | |
wyłącznie |
głównie | ||
W tysiącach | |||
Ogółem ............................... |
60,9 |
58,2 |
2,7 |
W % ogółem | |||
Przedprodukcyjny .............. |
1,9 |
2,0 |
0,3 |
Produkcyjny ........................ |
88,5 |
88,0 |
98,3 |
mobilny ........................... |
48,8 |
48,2 |
60,8 |
niemobilny ..................... |
39,7 |
39,8 |
37,5 |
Poprodukcyjny..................... |
9,6 |
10,0 |
1,6 |
a Wiek przedprodukcyjny – 15-17 lat; produkcyjny mobilny – 18-44 lata; produkcyjny niemobilny - 45-59/64 lata; poprodukcyjny – kobiety; 60 lat i więcej, mężczyźni: 65 lat i więcej.